Πολυετείς έρευνες έχουν δείξει ότι το άτομο μαθαίνει αποτελεσματικότερα μέσω της ενεργούς μάθησης και όχι απλώς μέσω της συγκέντρωσης και απομνημόνευσης πληροφοριών.

Η μεταγνωστική δεξιότητα ή αλλιώς το «μεταγιγνώσκειν» (metacognition) αποτελεί την ικανότητα του ατόμου να έχει αυτεπίγνωση των γνωστικών ενεργειών του και των γνωστικών διαδικασιών και να διαχειρίζεται συνειδητά τέτοιες διαδικασίες και δεξιότητες, όπως είναι ο προγραμματισμός, η παρατήρηση, η αξιολόγηση, η λήψη αποφάσεων και επιλογή των κατάλληλων διαδικασιών μάθησης. Ο όρος μεταγνώση, πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν ο John Flavell την περιέγραψε ως «γνώση και ρύθμιση των γνωστικών διεργασιών κατά την μαθησιακή διαδικασία» (Flavell, 1970). Ουσιαστικά, η μεταγνώση ορίζεται ως η γνώση για τις γνωστικές διεργασίες και η παρατήρηση της γνώσης. Όταν το άτομο έχει αυτεπίγνωση, αντιλαμβάνεται τις ικανότητες του και εντοπίζει τα σφάλματά του κατά την εκτέλεση των δραστηριοτήτων, τότε χαρακτηρίζεται από τον όρο αυτό. Το άτομο για παράδειγμα, μπορεί να συσχετίζει τη νέα γνώση με την προηγούμενη γνώση, να αναθέτει στον εαυτό του ερωτήσεις και να χρησιμοποιεί ιδιωτικό λόγο (Κωσταρίδου-Ευκλείδη, 2005).

Τρεις παράγοντες ρυθμίζουν τη διαδικασία μάθησης στο άτομο με σκοπό την επίτευξη του εκάστοτε στόχου (Schraw, 1988).

1. Ο σχεδιασμός (planning) που αποτελεί τη δυνατότητα του ατόμου να επιλέγει τις πλέον ταιριαστές σε εκείνο στρατηγικές μάθησης.
2. Η παρακολούθηση (monitoring) της μαθησιακής διαδικασίας από το άτομο, κατανοώντας και εκτελώντας την εκάστοτε δραστηριότητα.
3. Η εκτίμηση (evaluating) των αποτελεσμάτων που προκύπτουν από τη μαθησιακή διαδικασία.

Πρόκειται για μια διαδικασία που διδάσκεται και προσφέρει σημαντικά οφέλη στο άτομο. Η εκμάθηση γλώσσας γίνεται πιο αποτελεσματική με τη χρήση μεταγνωστικών τεχνικών και το ίδιο το άτομο νιώθει πιο υπεύθυνο και ικανό να ανταπεξέλθει στις ακαδημαικές του υποχρεώσεις. Μελέτες μάλιστα, έχουν συσχετίσει την κατάκτηση της μεταγνωστικής δεξιότητας με τη βελτίωση της αναγνωστικής ικανότητας και κατανόησης (David R. Cross & Scοtt G. Paris, 1988). Ένα άτομο που δε διαθέτει μεταγνωστική δεξιότητα, δε δύναται να γνωρίσει σε βάθος την ύλη, δε γνωρίζει τις δυνατότητες και τα ελλείμματά του, ούτε έχει αναπτύξει κατάλληλες τεχνικές μελέτης που θα το βοηθήσουν να κατακτήσει τη γνώση αποτελεσματικά (Zimmerman, 2002).

Τι είναι όμως πρακτικά η μεταγνωστική δεξιότητα;

Η μεταγνωστική δεξιότητα είναι η δυνατότητα του ατόμου να γνωρίζει τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να κατακτήσει τη γνώση, με πιο απλά λόγια, να γνωρίζει πώς να μαθαίνει. Ακολουθεί μία περίπτωση από τη σχολική καθημερινότητα, ως παράδειγμα, που δείχνει την ύπαρξη μεταγνωστικών δεξιοτήτων σε άτομο:

Μ., 11 ετών

Η Μ. έχει διαγώνισμα στο μάθημα της Ιστορίας σε τρεις μέρες. Θυμάται ότι δεν είχε διαβάσει καλά την ενότητα 3 του βιβλίου της (εντοπισμός των ελλειμμάτων) γιατί είχε πολλές υποχρεώσεις σε άλλο μάθημα. Η ενότητα 3 είναι η συνέχεια της ενότητας 2, οπότε η Μ. διαβάζει πάλι την ενότητα 2 (παρόλο που δεν είναι στην ύλη του διαγωνίσματος) με σκοπό να θυμηθεί το πρώτο μέρος των γεγονότων (συσχέτιση νέας γνώσης με την προηγούμενη γνώση). Γνωρίζει ότι είναι οπτικός τύπος στη μάθηση, οπότε φτιάχνει ένα σχεδιάγραμμα με σημαντικές  πληροφορίες (ημερομηνίες, πρόσωπα) χρησιμοποιώντας πολύχρωμη υπογράμμιση (σχεδιασμός: λήψη αποφάσεων, επιλογή κατάλληλων εργαλείων στη μάθηση). Αφού διαβάσει αρκετές φορές το κείμενο και το συσχετίσει με το σχεδιάγραμμα (παρακολούθηση), δημιουργεί δικές της ερωτήσεις και απαντά γραπτά σε αυτές προκειμένου να ελέγξει τον εαυτό της (εκτίμηση).

Ουσιαστικά, το «μεταγιγνώσκειν» αναφέρεται στη σκέψη για το πώς σκέφτομαι ή η ικανότητα να γνωρίζω το τι γνωρίζω αλλά και το τι δε γνωρίζω (Costa & Kallick, 2009). Φυσικά, η δεξιότητα αυτή δεν κατακτάται απλά, ούτε εν μια νυκτί. Χρειάζεται χρόνο και εξάσκηση, αφού πρόκειται για μια απαιτητική διεργασία. Το άτομο μπορεί να εκπαιδευτεί σε ποικίλες στρατηγικές και να μάθει τον τρόπο να ενεργοποιείται για να επιτύχει την εις βάθος κατάκτηση της γνώσης. Έτσι, θα μπορέσει να γίνει το «κοινό» του ίδιου του του εαυτού, να κάνει ένα βήμα πίσω κατά τη διάρκεια της μαθησιακής διαδικασίας και να τον παρατηρήσει.

Κι όταν κατακτηθεί;

Η ύπαρξη της μεταγνώσης σημαίνει ότι το άτομο γνωρίζει τον τρόπο να βελτιώνεται και να κατακτά τους μαθησιακούς στόχους. Μία τέτοια δεξιότητα διευκολύνει το άτομο στην καθημερινότητά του, αφού το οργανώνει, το ρυθμίζει και το καθιστά λειτουργικό σε κάθε δοκιμασία.

Βιβλιογραφία:
Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2005). Μεταγνωστικές διεργασίες και αυτo-ρύθμιση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Costa, A. L. and Kallick, B. (2009). Leading and Learning with Habits of Mind: 16 Characteristics for Success. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development.
David R. Cross & Scοtt G. Paris (1988). Developmental and Instructional Analyses of Children’s Metacognition and Reading Comprehension, Journal of Educational Psychology, Vol. 80, No. 2, 131-142.

Γράφει η Αμαλία Κρητικού
Ειδική Παιδαγωγός Med

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Συναισθηματική νοημοσύνη: Τι είναι και γιατί τη χρειαζόμαστε Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες (ΕΜΔ): Ποια είναι τα «καμπανάκια» που προειδοποιούν; Η αξία της συναισθηματικής νοημοσύνης σε παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και ΔΕΠ-Υ