Σαν γονιός, ποτέ δεν θα θέλεις να πιστέψεις ότι το παιδί σου αντιμετωπίζει κάποια δυσκολία. Αλλά όταν μιλάμε για τη Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος, η έγκαιρη διάγνωση Αυτισμού, ιδανικά από την ηλικία των 18 μηνών, πραγματικά μπορεί να κάνει τη διαφορά. Αλλά ανεξαρτήτως της ηλικίας του παιδιού σας, η πρώιμη παρέμβαση μπορεί να μειώσει την εκδήλωση της διαταραχής και να βοηθήσει το παιδί σας να μάθει, να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί.

Τι είναι όμως η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ);

Η ΔΑΦ είναι μια αναπτυξιακή διαταραχή που εμφανίζεται στην βρεφική και πρώτη παιδική ηλικία, προκαλώντας καθυστερήσεις σε πολλούς βασικούς τομείς όπως της μάθησης, της ομιλίας, του παιχνιδιού και της κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

Τα σημάδια και τα συμπτώματα του Αυτισμού ποικίλουν, όπως επίσης και οι συνέπειες τους. Κάποια παιδιά με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος έχουν μικρές δυσκολίες ενώ άλλα καλούνται να ξεπεράσουν περισσότερα εμπόδια. Παρόλα αυτά, κάθε παιδί με ΔΑΦ έχει δυσκολίες, τουλάχιστον έως κάποιο βαθμό, στους παρακάτω τομείς:

• Λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία
• Δυσκολία στη συσχέτιση του με άλλα άτομα αλλά και το περιβάλλον του
• Ευελιξία στη σκέψη αλλά και τη συμπεριφορά

Στην επιστημονική κοινότητα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το τι προκαλεί τον αυτισμό, αλλά και ποια είναι η αποτελεσματικότερη μέθοδος παρέμβασης. Αυτό όμως στο οποίο συμφωνούν όλοι είναι ότι η εντατική πρώιμη παρέμβαση βοηθά σε σημαντικό βαθμό.  Ειδικά σε παιδιά που ανήκουν σε ομάδα υψηλού κινδύνου, ή παιδιά με ενδείξεις στην βρεφική ηλικία, η αξιολόγηση και η παρέμβαση μπορεί να βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό.

Η ιστορία ενός μωρού

Ο Μ. Είναι ένα υγιές αγοράκι ενός έτους, αλλά οι γονείς του ανησυχούν για την ανάπτυξη του, επειδή δεν κάνει κάποια πράγματα που άλλα παιδάκια στην ηλικία του έχουν καταφέρει, όπως το να παίζει «κου-κου-τσα» ή να μιμείται εκφράσεις και χειρονομίες. Η μητέρα του Μ. και ο μπαμπάς του προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή του με παιχνίδια, τραγουδάκια και παιχνίδια αλλά τίποτα δείχνει να μην την ενδιαφέρει πολύ ή να της κρατά το ενδιαφέρον. Επίσης, η βλεμματική του επαφή είναι μειωμένη. Έχουν ελέγξει την ακοή του και έχουν αποκλείσει τον οργανικό παράγοντα αλλά δεν μπαμπαλίζει, δεν κάνει ήχους μωρού, αντίστοιχους της χρονολογικής του ηλικίας και δεν ανταποκρίνεται στο όνομα του. Ο Μ. Κρίνεται σημαντικό να ελεγχθεί από κάποιον εξειδικευμένο στην ανάπτυξη των παιδιών, όπως εξειδικευμένο παιδίατρο- αναπτυξιολόγο, Παιδοψυχολόγο.

Πώς μπορούν οι γονείς να εντοπίσουν τις πρόωρες ενδείξεις του αυτισμού;

Σαν γονιός είστε οι πρώτοι που μπορείτε να εντοπίσετε τις πρώτες ενδείξεις του Αυτισμού. Ξέρετε το παιδί σας καλύτερα από τον καθένα ενώ παρατηρείτε συμπεριφορές και ιδιορρυθμίες που ο παιδίατρος σας σε μια δεκαπεντάλεπτη επίσκεψη , ίσως δεν θα έχει την ευκαιρία να δει. Ο παιδίατρος του παιδιού σας μπορεί να είναι ένας σημαντικός συνοδοιπόρος, αλλά μην υποτιμάτε τις δικές σας παρατηρήσεις και εμπειρίες αφού είναι ιδιαιτέρως σημαντικές. Κρίνετε σημαντικό να εκπαιδεύσετε τον εαυτό σας ώστε να ξεχωρίζετε τι είναι φυσιολογικό και τι όχι.

Παρακολουθείστε την αναπτυξιακή πορεία του παιδιού σας. Η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος περιλαμβάνει ποικίλες αναπτυξιακές καθυστερήσεις, έτσι παρακολουθώντας την πορεία του παιδιού μπορείτε να δείτε αν κατακτά τα αναπτυξιακά ορόσημα  κοινωνικού, συναισθηματικού και γνωστικού επιπέδου, ώστε αν υπάρξουν δυσκολίες να τις εντοπίσετε εγκαίρως. Αν και οι καθυστερήσεις στην ανάπτυξη δεν υποδεικνύουν πάντα αυτισμό, ενδεχομένως να καταδεικνύουν αυξημένο κίνδυνο.

Αναλάβετε δράση αν ανησυχείτε.  Κάθε παιδί αναπτύσσεται με το δικό του ρυθμό, έτσι δεν χρειάζεται να ανησυχήσετε αν το παιδί σας καθυστερήσει λίγο να περπατήσει ή αν μιλήσει. Αλλά όταν μιλάμε για υγιή ανάπτυξη, υπάρχει ένα ευρύ φάσμα αυτού που λέμε  «φυσιολογικό». Παρόλα αυτά αν το παιδί σας δεν έχει κατακτήσει τα αναπτυξιακά ορόσημα στην αναμενόμενη χρονολογική ηλικία ή έχετε κάποια ανησυχία μη διστάσετε να μοιραστείτε την ανησυχία σας με ένα ειδικό.

Μην υιοθετήσετε μια προσέγγιση «Αναμονής».  Πολλοί γονείς πους ανησυχούν έχουν δεχθεί την ακόλουθη συμβουλή « Περίμενε να δεις τι θα γίνει», «Μην ανησυχείς» , αλλά η αναμονή είναι το χειρότερο που μπορείτε να κάνετε. Υπάρχει κίνδυνος να χαθεί πολύτιμο χρόνος τη στιγμή που το παιδί σας έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί. Επιπλέον, είτε πρόκειται για καθυστέρηση λόγω αυτισμού είτε λόγω κάποιου άλλου παράγοντα, τα παιδιά με αναπτυξιακές καθυστερήσεις δεν συνηθίζεται να ξεπερνούν από μόνα τους τις δυσκολίες τους. Για να αναπτυχθούν δεξιότητες σε έναν τομέα όπου υπάρχουν καθυστερήσεις, το παιδί χρειάζεται επιπλέον και στοχευόμενη παρέμβαση.

Εμπιστευτείτε το ένστικτό σας. Ιδανικά ο παιδίατρός σας θα λάβει σοβαρά υπόψη του τις ανησυχίες σας και θα εξετάσει, σε πρώτη φάση, το παιδί ώστε να εντοπίσει σημάδια αυτισμού ή άλλες αναπτυξιακές καθυστερήσεις.  Μερικές φορές όμως, ακόμη και εξαίρετοι γιατροί δεν είναι σε θέση να εντοπίσουν «κόκκινες σημαίες» ή υποβαθμίζουν τα προβλήματα που εντοπίζουν. Εμπιστευτείτε το ένστικτό σας και αν αυτό σας λέει ότι κάτι δεν πάει καλά , λάβετε μια δεύτερη  άποψη ή απευθυνθείτε σε έναν εξειδικευμένο  Ψυχολόγο σε θέματα ανάπτυξης παιδιών.

Η παλινδρόμηση κάθε είδους είναι μια σοβαρή ένδειξη αυτισμού. 

Μερικά παιδιά με ΔΑΦ ξεκινούν να αναπτύσσουν τις επικοινωνιακές τους δεξιότητες και στη συνέχεια παλινδρομούν, συνήθως μεταξύ 12 και 24 μηνών. Για παράδειγμα μπορεί ένα παιδί που επικοινωνούσε με λέξεις όπως  «μαμά» ή «πάνω» , τώρα να έχει σταματήσει ν τις χρησιμοποιεί εξολοκλήρου, ή ένα παιδί μπορεί να σταματήσει να παίξει κοινωνικού τύπου παιχνίδια (τύπου: κου-κου-τσα). Κάθε απώλεια ομιλίας, μπαμπαλίσματος, χειρονομιών, ή κοινωνικών δεξιοτήτων πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, καθώς η παλινδρόμηση είναι χαρακτηριστική ένδειξη των Διαταραχών Αυτιστικού Φάσματος.

Ενδείξεις και συμπτώματα αυτισμού σε μωρά και νήπια

Αν ο Αυτισμός εντοπιστεί στη βρεφική ηλικία, η παρέμβαση μπορεί να «εκμεταλλευτεί»  την νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου ενός μικρού παιδιού 18-24 μηνών. Αν και ο Αυτισμός είναι δύσκολο να διαγνωστεί πριν την ηλικία των 24 μηνών, τα συμπτώματα συνήθως αναδύονται μεταξύ 12-18 μηνών. Αν αυτά τα σημάδια εντοπιστούν μέχρι τον 18^ο μήνα, εντατική παρέμβαση μπορεί να βοηθήσει στο να επαναδημιουργηθούν οι συνδέσεις του εγκεφάλου και να αναστραφούν τα συμπτώματα.

Τα πρώτα σημάδια του αυτισμού περιλαμβάνουν την απουσία φυσιολογικών συμπεριφορών και όχι την παρουσία μη φυσιολογικών, έτσι είναι ακόμη πιο δύσκολο να τα εντοπίσουμε.  Σε μερικές περιπτώσεις, τα πρώτα σημάδια του αυτισμού μπορεί να εκλαμβάνονται από το περιβάλλον ως ενδείξεις ενός «καλού παιδιού», αφού το παιδί είναι παθητικό. Παρόλα αυτά μπορείτε να εντοπίσετε σημάδια να ξέρετε τι ψάχνετε.

Μερικά βρέφη στο φάσμα του αυτισμού δεν ανταποκρίνονται στις αγκαλιές, δεν σηκώνουν τα χέρια τους ώστε να τα πάρουνε αγκαλιά ή δεν διατηρούν βλεμματική επαφή κατά τον θηλασμό.

Σημάδια αυτισμού σε μωρά ή Νήπια:

• δεν διατηρεί βλεμματική επαφή  (π.χ. κατά το θηλασμό ή να ανταποδίδει το χαμόγελο όταν του χαμογελούν).
• δεν ανταποκρίνεται στο όνομά του, ή σε μια γνώριμη φωνή.
• δεν ακολουθεί οπτικά τα αντικείμενα ή το δάχτυλό σας όταν του δείχνετε κάτι.
• δεν δείχνει, ή δεν χαιρετάει, ή δεν χρησιμοποιεί άλλες χειρονομίες για να επικοινωνεί.
• δεν κάνει θορύβους για να κερδίσει την προσοχή σας.
• δεν ανταποκρίνεται στα χάδια ή δεν προσπαθεί να το πάρετε αγκαλιά σηκώνοντας τα χέρια του.
• δεν μιμείται τις κινήσεις σας και τις εκφράσεις του προσώπου σας.
• δεν παίζει με άλλα άτομα.
• δεν ζητάει βοήθεια για κάτι που δεν μπορεί να κάνει μόνο του.

Καθυστερήσεις σε Αναπτυξιακά Ορόσημα 

Οι παρακάτω καθυστερήσεις θα πρέπει να κινητοποιήσουν τους γονείς ώστε να δρομολογήσουν μια αξιολόγηση του παιδιού.

• Έως την ηλικία των 6 μηνών: Δεν υπάρχουν πλατιά χαμόγελα ή άλλες ζεστές χαρούμενες εκφράσεις.
• Έως την ηλικία των 9 μηνών:  Δεν ανταλλάσσει ήχους, χαμόγελα ή άλλες εκφράσεις του προσώπου.
• Έως την ηλικία των 12 μηνών: Δεν ανταποκρίνεται στο όνομα του. Δεν μπαμπαλίζει, δεν κάνει χειρονομίες, όπως το να δείχνει , να προσπαθεί να φτάσει πράγματα  ή να χαιρετήσει άλλους.
• Έως την ηλικία των 18 μηνών:  Δεν χρησιμοποιεί λέξεις.
• Έως την ηλικία των 24 μηνών: Δεν σχηματίζει προτάσεις δύο λέξεων οι οποίες να περιλαμβάνουν μίμηση ή επανάληψη κάποιου πράγματος που άκουσαν.
• Καθώς το παιδί φτάνει στην ηλικία των 2 ετών οι ενδείξεις  του αυτισμού διαφοροποιούνται. Υπάρχουν πολλές προειδοποιητικές ενδείξεις , οι οποίες συνήθως αφορούν ελλείμματα στις κοινωνικές δεξιότητες, στην ομιλία και σε επικοινωνιακές δεξιότητες, δηλαδή λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία, αλλά και άκαμπτη συμπεριφορά.

Ενδείξεις κοινωνικών δυσκολιών

Το παιδί…

• μοιάζει να μην ενδιαφέρεται, ή να αγνοεί άλλα άτομα, ή το τι συμβαίνει γύρω του.
• δεν ξέρει πώς να συνδεθεί με άλλους, να παίξει, ή να κάνει νέους φίλους.
• προτιμά να μην το αγγίζει κανείς, δεν συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια, προτιμά να μην το κρατάνε, ή να μην το αγκαλιάζουν.
• δεν παίζει παιχνίδια με φανταστικό σενάριο, δεν του αρέσουν τα ομαδικά παιχνίδια, δεν μιμείται τους άλλους, ή δεν χρησιμοποιεί τα παιχνίδια του με δημιουργικούς τρόπους.
• δυσκολεύεται στην  κατανόηση των συναισθημάτων.
• δεν φαίνεται να ακούσει, όταν οι άλλοι του μιλούν.
• δεν μοιράζεται τα ενδιαφέροντά του με άλλους (ζωγραφιές, παιχνίδια).

Η κοινωνική αλληλεπίδραση δυσκολεύει τα παιδιά με διαταραχές του φάσματος του αυτισμού. Πολλά παιδιά με αυτισμό φαίνεται να προτιμούν να “ζουν στο δικό τους κόσμο”, σε απόσταση και αποκομμένα από τους άλλους.

Δυσκολίες στον λόγο και την ομιλία

Το παιδί…

• μιλάει με έναν παράξενο τόνο φωνής, ή με περίεργο ρυθμό ή ένταση.
• επαναλαμβάνει τις ίδιες λέξεις, ή φράσεις χωρίς επικοινωνιακό σκοπό.
• σε ερώτηση ανταποκρίνεται με επανάληψη, αντί με απάντηση.
• αναφέρεται στον εαυτό του στο τρίτο πρόσωπο.
• κάνει  γραμματικά λάθη, χρησιμοποιεί λάθος λέξεις.
• δυσκολεύεται να επικοινωνήσει τις ανάγκες, ή τις επιθυμίες του.
• δεν κατανοεί απλές οδηγίες, δηλώσεις ή ερωτήσεις.
• παίρνει ό,τι λέγεται πολύ κυριολεκτικά (δεν αντιλαμβάνεται τις αποχρώσεις του χιούμορ, την ειρωνεία και τον σαρκασμό).

Τα παιδιά με διαταραχές του φάσματος του αυτισμού έχουν δυσκολία στην ομιλία και τη γλώσσα. Συχνά, αρχίζουν να μιλάνε σε μεγαλύτερη ηλικία από τα άλλα παιδιά.

Δυσκολίες στη μη λεκτική επικοινωνία

• Αποφεύγει τη βλεμματική επαφή
• Οι εκφράσεις προσώπου που χρησιμοποιεί δεν συνάδουν με αυτό που λέει
• Δεν αντιλαμβάνονται τις εκφράσεις προσώπου των άλλων ανθρώπων, ούτε τον τόνο της φωνής ή τις χειρονομίες
• Κάνουν λίγες χειρονομίες, όπως το δαχτυλοδείξιμο. Πολλές από αυτές που κάνουν είναι αρκετά «ρομποτικές»
• Αντιδρούν περίεργα σε ερεθίσματα, μυρωδιές, υφές και ήχους. Μπορεί να δείχνουν ιδιαίτερη ευαισθησία σε δυνατούς ήχους. Μπορεί να είναι επίσης αδιάφοροι απέναντι σε άλλους ανθρώπους και στην παρουσία τους ή απουσία τους από το χώρο, αλλά και στην προσπάθεια τους να τραβήξουν την προσοχή του.
• Περίεργη στάση σώματος, αδεξιότητα ή εκκεντρικός τρόπος κίνησης (πχ περπάτημα στις μύτες των ποδιών)

Τα παιδιά με ΔΑΦ δυσκολεύονται να «πιάσουν» στοιχεία μη λεκτικής επικοινωνίας αλλά και της γλώσσας του σώματος. Αυτό δυσκολεύει σε μεγάλο βαθμό  το «δούναι και λαβείν» της επικοινωνίας.

Δυσκολίες στην ευελιξία σκέψης και συμπεριφοράς

• Ακολουθούν μια συγκεκριμένη ρουτίνα
• Δυσκολεύεται να προσαρμοστεί σε αλλαγές στο πρόγραμμα ή στο περιβάλλον
• Προσκολλάται σε ένα παιχνίδι ή σε περίεργα αντικείμενα όπως κλειδιά, φώτα, διακόπτες. Μανιωδώς βάζει σε σειρά τα παιχνίδια του ή τα τακτοποιεί με συγκεκριμένο τρόπο.
• Μοιάζει να ασχολείται με ένα συγκεκριμένο θέμα, το οποίο συχνά περιλαμβάνει σύμβολα και αριθμούς, αλλά όχι πάντα.
• Μεγάλο μέρος του χρόνου του το περνά παρατηρώντας αντικείμενα να κινούνται με συγκεκριμένο τρόπο, όπως ανεμιστήρες, πλυντήριο ρούχων. Επίσης μπορεί να συγκεντρώνει την προσοχή του σε ένα συγκεκριμένο μέρους του παιχνιδιού, πχ στη ρόδα ενός αυτοκινήτου.
• Επαναλαμβάνει τις ίδιες ενέργειες ή κινήσεις. Αυτού του είδους η συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως συμπεριφορά αυτό-ρύθμισης. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι αυτού του είδους οι συμπεριφορές βοηθούν το παιδί να ηρεμήσει παρά ότι ανεβάζουν το επίπεδο διέγερσης του.

Οι ενδείξεις που αναφέρθηκαν παραπάνω έχουν σαν σκοπό να αφυπνίσουν τους γονείς και να τους κινητοποιήσουν ώστε να συμβουλευτούν κάποιο εξειδικευμένο άτομο στην ανάπτυξη του παιδιού, με σκοπό τον έγκαιρο εντοπισμό των όποιων δυσκολιών αντιμετωπίζει το παιδί τους. Άλλωστε, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως,  ο εντοπισμός δυσκολιών σε όσο το δυνατόν μικρότερη ηλικία αποτελεί θετικό προγνωστικό παράγοντα στην εξέλιξη και ανάπτυξη των δεξιοτήτων του παιδιού.

Γράφει η Παναγιώτα Μακρή
Ψυχολόγος, MSc in Child Development

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Αντιμετωπίζοντας τη διάγνωση του Αυτισμού Γιατί τα παιδιά χρειάζονται όρια; Γιατί το παιδί μου δεν μιλάει καθαρά; Τι πρέπει να κάνω;