Σύμφωνα με τον Stanley Greenspan (1997), έναν παιδοψυχίατρο που μελέτησε εκτενώς την συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών, ένα από τα πράγματα που καλείται ένα παιδί να μάθει είναι να διαχειρίζεται τα συναισθήματα του- να ξέρει πως η διάθεση-συναίσθημα μπορεί από χαρά να γίνει θυμός, χωρίς το άτομο να διαφοροποιείται, να χάνει τον εαυτό του. Οπότε ένα από τα σημαντικότερα πράγματα αποτελεί η διαχείριση θυμού στα παιδιά.

Παρακάτω αναφέρονται κάποιες συμβουλές ώστε ένα βοηθήσουμε τα παιδιά να αναγνωρίζουν και να κατανοούν τα συναισθήματα τους:

• Λεκτικοποιείστε τα συναισθήματα του. «Είσαι θυμωμένος επειδή ο Γιάννης πήρε το παιχνίδι που ήθελες», «Μάλλον είσαι στεναχωρημένος που έφυγε ο φίλος σου», «Φαίνεσαι ενθουσιασμένος για την εκδρομή μας και γι’ αυτό δεν μπορείς να κοιμηθείς».
• Ενσωματώστε τη διδασκαλία των συναισθημάτων στις δραστηριότητες σας. Διαβάστε βιβλία για τα συναισθήματα και τη διαχείριση τους. Χρησιμοποιείστε κούκλες ώστε να αναπαραστήσετε καταστάσεις, όπως το να παίρνει κάποιος το παιχνίδι, και συζητήστε με το παιδί πως μπορεί να αισθάνεται ο ήρωας.
• Ενθαρρύνετε τα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματα τους. Για παράδειγμα, φτιάξτε βιβλία συναισθημάτων «Νιώθω χαρούμενος όταν…». Φροντίστε να συμπεριλάβετε μια μεγάλη γκάμα συναισθημάτων, θετικών αλλά και αρνητικών. Τα παιδιά μπορούν να εμπλουτίσουν τα βιβλία τους με ζωγραφιές ή φωτογραφίες ακόμη και των ίδιων σε περιπτώσεις που έχουν εκφράσει αυτό το συγκεκριμένο συναίσθημα. Τα παιδιά θα απολαύσουν να βλέπουν τον εαυτό τους να καθρεφτίζουν αυτά τα συναισθήματα.

Παρόλα αυτά τα παιδιά χρειάζονται κάτι περισσότερο από την λεκτικοποίηση των συναισθημάτων όταν κατακλύζονται από αυτά. Τα παιδιά και οι ενήλικες χρειάζεται να μάθουν να ελέγχουν τα συναισθήματα τους ώστε να μην γίνουν «σκλάβοι» αυτών. Ένας άλλος ψυχολόγος, ο Daniel Goleman (1995), υποστηρίζει ότι η συναισθηματική νοημοσύνη παίζει σημαντικότερο ρόλο απ’ ότι η κλασσική νοημοσύνη στην ευτυχία μας και την επιτυχημένη πορεία μας. Οι ενήλικες βοηθούν τα παιδιά να διαχειριστούν δυνατά συναισθήματα φροντίζοντας να περιορίσουν τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα που πυροδοτούν έντονες αντιδράσεις αλλά και διδάσκοντας στο παιδί συγκεκριμένες στρατηγικές ώστε να ηρεμούν όταν συμβεί κάτι που θα τους προκαλέσει αναστάτωση.

Εκνευρισμός

Ο εκνευρισμός είναι συνήθως η αφετηρία δύσκολων συμπεριφορών, και συνήθως τα παιδιά χρειάζονται αρκετό χρόνο ώστε να μάθουν να διαχειρίζονται αυτό το συναίσθημα. Ο εκνευρισμός προκαλείται:

• Όταν σταματάμε ένα παιδί ή όταν απογοητεύεται από κάποια επιθυμητή δραστηριότητα.
• Όταν ένα παιδί δεν αποκτά κάτι που επιθυμούσε πολύ.
• Όταν δεν υπάρχουν αρκετά παιχνίδια για όλα τα παιδιά ή δεν βρίσκει κάποιο παιχνίδι να αντικαταστήσει αυτό που αρχικά επιθυμούσε.
• Όταν το παιδί δοκιμάζει ή ενθαρρύνεται να δοκιμάσει δραστηριότητες που του φαίνονται δύσκολες.
• Όταν προκύπτουν αλλαγές στις καθημερινές του ρουτίνες, οικεία πρόσωπα, ή δραστηριότητες.

Τα παιδιά, όπως και οι ενήλικες, όταν βιώνουν εκνευρισμό αντιδρούν με ποικίλους τρόπους. Μερικά αποσύρονται για κάποιο χρονικό διάστημα και μετά δείχνουν να μην μπορούν να ακολουθήσουν τα τεκταινόμενα. Ο ψυχολόγος Jean Piaget (1962) εξήγησε ότι από τη στιγμή που ένα παιδί σχηματίσει άποψη για μια κατάσταση τότε αυτή παραμένει κι είναι αρκετά δύσκολο, αν όχι αδύνατον, να σκεφτεί μια εναλλακτική λύση ή να αλλάξει κατεύθυνση στη σκέψη του. Το παιδί που είναι εκνευρισμένο συχνά ξεσπά σε κλάματα, θυμώνει και «τραβά την κατάσταση» στα άκρα είτε για να πετύχει το στόχο του είτε απλά για να αποφορτιστεί.

Ο θυμός είναι η συχνότερη αντίδραση στον εκνευρισμό. Ένα θυμωμένο παιδί μπορεί να χτυπήσει, να σπρώξει, να δαγκώσει, να κλάψει, να φωνάξει ή να έχει κρίση (Tantrum). Βεβαίως θα ήταν ουτοπικό να πιστέψουμε ότι είναι δυνατόν ένα παιδί να μην βιώσει ποτέ τέτοιου είδους αρνητικά συναισθήματα. Η κατάκτηση της δεξιότητας της διαχείρισης του εκνευρισμού είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της συναισθηματικής ανάπτυξης. Οι ενήλικες που θέλουν να βοηθήσουν ένα παιδί να μάθει να διαχειρίζεται αυτά τα συναισθήματα, καλό θα ήταν να φέρνουν το παιδί αντιμέτωπο με καταστάσεις που να μπορεί αν διαχειριστεί, ανάλογα με την ηλικία του. Επιπλέον, οι απαιτήσεις που θα έχουμε από το παιδί θα πρέπει να είναι σε άμεση συνάρτηση με το χαρακτήρα του παιδιού. Παρόλο που η αναμονή σειράς είναι ένας σημαντικός στόχος για ένα τετράχρονο, πολλές είναι οι μεταβλητές που μπορούν να παρέμβουν. Παραδείγματος χάριν, παιδιά που δεν έχουν πολλές ευκαιρίες για κοινωνική αλληλεπίδραση ή δεν έχουν πολλά παιχνίδια μπορεί να τους φανεί δύσκολο να μοιραστούν. Ένα παιδί που οι δεξιότητες διαχείρισης του επιβαρύνονται ήδη από κάποια άλλη δυσκολία ή από ένα κακοποιητικό οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να εκνευρίζονται ευκολότερα απ’ ότι παιδιά που δεν έχουν τέτοιες δυσκολίες. Ας θυμόμαστε ότι η ικανότητα να μοιραζόμαστε προϋποθέτει ότι νιώθουμε πως έχουμε αρκετά από αυτά που μας ζητούν να μοιραστούμε.

Από τη στιγμή που έχουμε διασφαλίσει ότι δεν θα προκαλέσουμε έντονο εκνευρισμό στο παιδί, τότε επικεντρωνόμαστε να μάθουμε στο παιδί πώς να διαχειρίζεται και να αναπροσαρμόζει τη συμπεριφορά του όταν εκνευρίζεται. Αναγνωρίζοντας τα συναισθήματα των παιδιών και ενθαρρύνοντας τα να τα εκφράζουν θέτουμε τις βάσεις. Στη συνέχεια, και αφού το παιδί έχει ηρεμήσει, μπορούμε να το βοηθήσουμε να σκεφτούν τρόπους διαχείρισης. Για παράδειγμα, αν ένα παιδί περιμένει τη σειρά του ώστε να κάνει κάποια δραστηριότητα, μπορεί να φανεί βοηθητικό να επαναλαμβάνουν ή να παρατηρούν την «ουρά» ώστε να έχουν επίγνωση του χρόνου που απομένει μέχρι να έρθει η σειρά τους.

Διαχείριση θυμού σε παιδιά

Ο θυμός είναι φυσιολογικό συναίσθημα, ωστόσο όταν το βιώνουμε μπορεί μας φοβίσει, είτε το βιώνουμε εμείς είτε είμαστε μπροστά όταν κάποιος άλλος ξεσπά με θυμό. Μερικοί ενήλικες, ίσως λόγω των παιδικών τους βιωμάτων, ενοχλούνται ιδιαιτέρως με παιδιά που εκδηλώνουν θυμό. Παρόλα αυτά τα παιδιά έχουν το δικαίωμα να νιώθουν και να εκδηλώνουν θυμό. Είναι δική μας δουλειά να βοηθήσουμε τα παιδιά να διαχειριστούν αυτό το συναίσθημα ώστε να μην τα καταβάλει. Είναι επίσης δική μας δουλειά να τα βοηθήσουμε να παρέμβουμε όταν χάνουν τον έλεγχο και εκδηλώνουν επιθετική  ή καταστροφική συμπεριφορά, έτσι είναι απαραίτητο να διαχωρίσουμε το συναίσθημα από τη συμπεριφορά. ο Goleman (1995) σε μια βιβλιογραφική ανασκόπηση ερευνητικών εργασιών διαπίστωσε ότι η απομάκρυνση του παιδιού από την εστία, το γεγονός που προκάλεσε τον θυμό, μπορεί να συμβάλει στον έλεγχο των συναισθημάτων- αλλά όχι αν ο ενήλικας αξιοποιεί αυτό το χρόνο επαναλαμβάνοντας και συζητώντας για το γεγονός που προκάλεσε το ξέσπασμα θυμού.

Μία από τις τεχνικές διαχείρισης θυμού για παιδιά είναι η δημοφιλής «τεχνική της χελώνας», όπου το παιδί «κρύβεται στο καβούκι του», απομονώνεται δηλαδή λίγο, και σκέφτεται, αντί να αντιδρά αμέσως στο γεγονός (Hemmeter & Fox, 2007). Κάποιοι βρίσκουν αυτή την δραστηριότητα ανακουφιστική όταν βιώνουν θυμό. Άλλοι πάλι επιλέγουν να αποσπάσουν την προσοχή τους μακριά από την εστία του θυμού. Απαραίτητο κρίνεται, πριν χρησιμοποιήσουμε  όποια από τις παραπάνω εναλλακτικές, να έχουμε αναγνωρίσει και αποδεχτεί το συναίσθημα του παιδιού. Στόχος είναι, όχι να περιμένουμε από το παιδί να αλλάξει συναισθηματική κατάσταση, αλλά να το βοηθήσουμε να αποκτήσεις έλεγχο επί των συναισθημάτων του  ώστε να μπορεί να τα εκφράσει με κατάλληλο τρόπο.

Μια παλαιότερη τακτική ήταν η χρήση anti-stress μπαλών, παιχνιδιών τύπου fidgeting, που αποσκοπούν στην απόσπαση της προσοχής του παιδιού. Παρόλα αυτά μέσα από έρευνες φάνηκε ότι είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα αφού αύξαναν τα συναισθήματα θυμού (Goleman, 1995).

Στην προσπάθεια μας να βοηθήσουμε να ένα παιδί να διαχειριστεί το θυμό του, σημαντικό είναι να ελαχιστοποιήσουμε τα ερεθίσματα που ξέρουμε ότι προκαλούν θυμό. Ακολούθως η διδασκαλία εναλλακτικών τρόπων αντίδρασης και διαχείρισης των αρνητικών συναισθημάτων πρέπει να αποτελεί τη βάση της όποιας παρέμβασης, μέσω βιβλίων, παιχνιδιού ρόλων, εκδραμάτιση καταστάσεων, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Παράλληλα, προσφέροντας χρόνο στο παιδί μετά από ένα ξέσπασμα θυμού, συζητάμε μαζί του ακολουθώντας όμως το δικό του ρυθμό. Τονίζουμε ότι η συμπεριφορά είναι το μη αποδεκτό στοιχείο και όχι το παιδί και επισημαίνουμε ποιούς κανόνες παρενέβη. Τέλος, δεν ασκούμε πίεση ώστε να επιστρέψει στην όποια δραστηριότητα εκτελούταν προηγουμένως.

Ας θυμόμαστε ότι χρειάζεται χρόνο ώστε να μάθει αυτές τις δεξιότητες το παιδί και πιθανότατα θα χρειαστεί να επαναλάβουμε αρκετές φορές την παραπάνω διαδικασία. Αν ένα παιδί είναι διαρκώς θυμωμένο ή δεν τροποποιήσει τη συμπεριφορά του παρά τις ενέργειες μας ίσως συντρέχουν άλλοι λόγοι. Μήπως οι αντιδράσεις μας ενισχύουν άθελά μας τις αντιδράσεις του παιδιού; Μήπως η καθημερινότητα του παιδιού είναι αρκετά κουραστική προκαλώντας θυμό; Μήπως συμβαίνει κάτι άλλο στη ζωή του παιδιού που του προκαλεί εκνευρισμό και θυμό; Η αναζήτηση της αιτίας των αρνητικών συμπεριφορών είναι το πρώτο βήμα στην διαχείριση τους. Η συμβουλή ενός ειδικού μπορεί να βοηθήσει στην βελτιστοποίηση της συμπεριφοράς των παιδιών, από κοινού με την συστηματική προσπάθεια από μέρους της οικογένειας.

Γράφει η Παναγιώτα Μακρή
Ψυχολόγος, MSc in Child Development

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Θέτοντας όρια με αγάπη Διδάσκοντας τον αυτοέλεγχο στα παιδιά Η θετική ψυχολογία στα παιδιά